„Guð sanna þeir hann í reykelsinu, en mann dauðlegan í myrrunni“. Þanatológísk nálgun á íslenska útfararsiði á 12. og 13. öld

Þessari ritgerð er einkum ætlað að gera viðhorfi til útfararsiða á 12. og 13. öld skil. Er þar átt við athafnir á dauðastundinni, við líkbúnað og loks greftrun. Á miðöldum voru hlutverk við dauða lítt sveigjanleg. Litlu máli gegndi hve smávægileg þau voru, farsælt andlát var bæði skipulegur og samhæfður viðburður. Síðan þá hafa væntingar samfélagsins til dauðdaga breyst því að forsendur fyrri aðstæðubundinna siða við dauðann hefur þrotið. Þanatológía (e. thanatology), stundum íslenskuð sem dauðafræði, hlaut byr undir báða vængi á sjöunda og áttunda áratug 20. aldar. Er nálgun hennar fólgin í því að lesa í viðhorf – mentalités – samfélagsins til dauða, m.a. eftir því hvernig útfararsiðum var háttað. Hafa íslenskir útfararsiðir á 12. og 13. öld líkt og þeirra er getið í ritheimildum verið teknir hér fyrir í þeim tilgangi að sjá hve nákvæmlega framsetning þeirra samræmist hugmyndum thanatologóga um dauðann á miðöldum, „hinn góða dauða.“ Þar sem dauða gat borið að með litlum fyrirvara voru menn almennt afar meðvitaðir um hvað bæri að gera í á dauðastundinni. Kristin samfélagsgerð Íslands á 12. og 13. öld gerðu það að verkum að tilgangur útfararsiða var nánast alltaf sá að stuðla að sálaheill hins látna. Fjallað verður um mikilvægi kirkjugarða fyrir samfélagið sem almennur vettvangur og samfélagsleg viðmið um greftrun líka, s.s. aðbúnað þeirra. Gerði réttur líkbúnaður og jarðsett það að verkum að hinn látni skildi sáttur við. Félagsvídd útfarasiða verður einnig rædd þar sem sálarheill var að miklu leiti undir náunganum og klerkastéttinni kominn. Hinn góði dauði var því einnig fólginn í félagslegri samhjálp. Viðhorft til hins góða dauða verða rædd með tímabilið að leiðarljósi, þ.e.a.s. Sturlungaöld. Er átakanlegur dauðsmáti ræddur sem samfélagsleg hugmynd um staðfærðan píslavottardauðdaga. Loks er fjallað um væntingar miðaldasamfélagsins til dauða og greftrunar og hvernig þetta tvennt fer ekki alltaf saman, því útfararsiðir fylgdu ekki alltaf háleitum viðhorfum